1. Wstęp
   Odpowiedzialność za czyny nieletnich to temat, który budzi wiele emocji i kontrowersji. Z jednej strony mamy do czynienia z dzieckiem lub młodą osobą, która wkracza dopiero w dorosłe życie, z drugiej zaś strony – czynami, które mogą wyrządzać poważne szkody. W polskim systemie prawnym odpowiedzialność nieletnich nie jest traktowana w taki sam sposób, jak odpowiedzialność dorosłych. Kwestia ta wymaga zastosowania szczególnych zasad, które uwzględniają wiek sprawcy oraz jego stan psychiczny.
2. Definicja nieletniego w prawie polskim

Minimalny wiek odpowiedzialności karnej w Polsce wynosi 13 lat. To oznacza, że osoby, które nie ukończyły tego wieku, nie mogą być pociągnięte do odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo. Dzieci w wieku od 13 do 17 lat mogą być już pociągnięte do odpowiedzialności karnej za swoje czyny.

Polski system prawny w kwestii odpowiedzialności nieletnich rozróżnia dwie grupy wiekowe:

1. nieletni w wieku od 13 do 17 lat – mogą odpowiadać za swoje czyny przed sądem rodzinnym, ale w sposób ograniczony.
2. młodociani (od 17 do 21 roku życia) – osoby, które w chwili popełnienia przestępstwa miały 17 lat, ale nie ukończyły 21 lat, mogą zostać objęte odpowiedzialnością karną, chociaż w szczególnych okolicznościach sąd może wziąć pod uwagę ich młodszy wiek.
   Ważne jest, że młodociani przestępcy nie są traktowani na równi z dorosłymi. Ich odpowiedzialność karna jest łagodniejsza, a postępowanie w ich sprawach różni się od procedur stosowanych w przypadku dorosłych sprawców.

Generalną zasadą wynikającą z treści przepisu art. 10 kodeksu karnego jest podleganie odpowiedzialności karnej, przez każdego kto popełnia czyn zabroniony przez ustawę po ukończeniu 17 roku życia. Czyny popełniane przez osoby nieletnie, nie są przestępstwami. Nieletni zatem, co do zasady nie podlegają odpowiedzialności karnej, natomiast stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Od generalnej zasady, że granice wieku odpowiedzialności karnej wyznacza wiek 17 lat,  Polski ustawodawca przewidział wyjątek, który dotyczy sytuacji nieletniego, który w chwili popełnienia czynu ukończył 15 rok życia, jeżeli popełnił jedno z przestępstw przewidzianych w art. 10 § 2 kodeksu karnego, a okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a zwłaszcza, jeżeli poprzednio stosowane wobec sprawcy środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Do przestępstw, o których mowa powyżej, ustawodawca zalicza:

1. zamach na życie Prezydenta RP;
2. zabójstwo;
3. umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji;
4. zgwałcenie zbiorowe lub kazirodcze;
5. wzięcie zakładników;
6. rozbój;
7. umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
8. umyślne sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego;
9. katastrofa w ruchu lądowym;
10. porwanie samolotu lub statku.

3. Zasady odpowiedzialności prawnej nieletnich

W Polsce odpowiedzialność za czyny nieletnich reguluje przede wszystkim Kodeks postępowania w sprawach nieletnich oraz Kodeks karny. Celem tych przepisów jest przede wszystkim wychowanie, a nie karanie. Stąd też, w przypadku młodocianych sprawców przestępstw, wymiar kary często jest mniej surowy, a sądy kierują się zasadą resocjalizacji.

Podstawowe zasady odpowiedzialności nieletnich to:

1. Zasada resocjalizacji – głównym celem postępowania w sprawach nieletnich jest resocjalizacja sprawcy, a nie tylko ukaranie go. Z tego względu sądy, organy ścigania oraz placówki wychowawcze starają się, aby kara miała charakter wychowawczy, a nie tylko represyjny.
2. Indywidualizacja odpowiedzialności – każdemu przypadkowi popełnienia przestępstwa przez nieletniego przypisuje się odpowiednią karę lub środek wychowawczy w zależności od okoliczności, stopnia winy, wieku sprawcy oraz jego dotychczasowego zachowania.
3. Odpowiedzialność warunkowa – w wielu przypadkach zamiast surowych kar, stosuje się środki wychowawcze takie jak umieszczenie nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, zakaz zbliżania się do ofiar, czy zobowiązanie do odbycia pracy społecznej.
4. Odpowiedzialność na poziomie cywilnym – oprócz odpowiedzialności karnej, nieletni sprawca może również ponosić odpowiedzialność cywilną, np. za szkody wyrządzone w wyniku przestępstwa (np. poprzez obowiązek naprawienia szkody).

4. Postępowanie sądowe w sprawach nieletnich

W dniu 1 września 2022 r. weszła w życie nowa ustawa o nieletnich ustawa z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (dalej również jako „Ustawa o nieletnich”), która zastąpiła obowiązującą od blisko 40 lat ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Celem wprowadzenia Ustawy o nieletnich jest poprawa resocjalizacji nieletnich i dostosowanie obowiązujących przepisów do aktualnych realiów i standardów prawa międzynarodowego.

Zgodnie z art. 1 Ustawy o nieletnich jej przepisy mają zastosowanie w zakresie:

• postępowania w sprawach o demoralizację – w stosunku do osób, które ukończyły 10 lat i nie są pełnoletnie;
• postępowania w sprawach o czyny karalne – w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu przez nie 13 lat jednakże przed ukończeniem 17 lat;
• wykonywania środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nie 21 lat, chyba że nowa Ustawa o nieletnich stanowi inaczej.
  Innymi słowy, odpowiedzialność na podstawie Ustawy o nieletnich ponoszą dzieci, które ukończyły 10 lat, co oznacza, że w stosunku do dzieci poniżej tego wieku nie będzie mogło być prowadzone postępowanie o demoralizację.

Kary w nowej Ustawie o nieletnich

Zgodnie z art. 6 Ustawy o nieletnich w stosunku do nieletnich mogą być stosowane środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Kara może zostać orzeczona jedynie w przypadkach określonych w Ustawie o nieletnich tylko w sytuacji jeśli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Ustawa o nieletnich zawiera zamknięty katalog środków wychowawczych i są to:

• upomnienie;
• zobowiązanie do określonego postępowania, np. do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części, do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, do wykonania prac społecznych, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym, w szczególności terapii uzależnień, psychoterapii, psychoedukacji, lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub do zaniechania używania substancji psychoaktywnej;
• nadzór odpowiedzialny rodziców albo opiekuna nieletniego;
• nadzór organizacji społecznej, w tym pozarządowej, której celem statutowym jest praca z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, zapobieganie demoralizacji nieletnich lub pomoc w readaptacji społecznej nieletnich, pracodawcy albo osoby godnej zaufania udzielających poręczenia za nieletniego;
• nadzór kuratora sądowego;
• skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej, w tym pozarządowej, lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
• zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo pojazdów określonego rodzaju;
• przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub tych, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek równowartości przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub tych, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przesyłanie, przenoszenie, przewóz lub przechowywanie jest zabronione, przepadek przedsiębiorstwa albo jego równowartości, przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepadek przedmiotów czynów zabronionych;
• umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
• umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym;
• umieszczenie w okręgowym ośrodku wychowawczym.

Środkiem leczniczym w rozumieniu Ustawy o nieletnich jest umieszczenie nieletniego w zakładzie leczniczym, w którym są udzielane jemu świadczenia zdrowotne z zakresu opieki psychiatrycznej lub leczenia uzależnień. Środek ten jest zatem stosowany w sytuacji stwierdzenia u nieletniego zaburzeń na tle psychicznych lub też w sytuacji stwierdzenia uzależnienia nieletniego. Ustawa o nieletnich wyróżnia 3 rodzaje zakładów leczniczych, tj. zakład leczniczy podstawowego zabezpieczenia, wzmocnionego zabezpieczenia oraz maksymalnego zabezpieczenia.

Środkiem poprawczym zaś jest nic innego jak umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Zakłady poprawcze są potocznie nazywane poprawczakami. O umieszczeniu w zakładzie poprawczym sąd może orzec w stosunku do nieletniego, który popełnił przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, a przy tym jednocześnie przemawiają za tym wysoki stopień jego demoralizacji oraz rodzaj i okoliczności popełnionego przestępstwa, w szczególności jeśli środki wychowawcze okazały się nieskuteczne ewentualnie jeśli nie rokują resocjalizacji nieletniego.

Strony postępowania w myśl Ustawy o nieletnich
W postępowaniu w sprawie nieletniego stronami są:

1. nieletni;
2. rodzice albo jeden z rodziców, pod którego stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje, albo opiekun nieletniego;
3. prokurator.

Zgodnie z Ustawą o nieletnich nieletni ma prawo do:

• obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy oraz do złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu;
• składania wyjaśnień oraz odpowiedzi na zadane pytania;
• odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na zadane pytania;
• do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nieletni nie włada wystarczająco językiem polskim;
• korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza języka migowego, jeśli stan zdrowia nieletniego tego wymaga.

Ustawa o nieletnich stanowi kompleksowy zbiór przepisów, które w całości określają zasady postępowania przed sądem rodzinnym w sprawach dotyczących przestępstw popełnianych przez dzieci. Warto podkreślić, że nowa ustawa w dużej mierze opiera się na regulacjach zawartych w poprzednich aktach prawnych, ale wprowadza również nowe rozwiązania, takie jak np. okręgowe ośrodki wychowawcze. Ponadto, zyskały one szersze uprawnienia dla dyrektorów placówek wychowawczych, które obejmują nieletnich.

5. Podsumowanie

Podsumowując odpowiedzialność za czyny nieletnich jest zagadnieniem złożonym, wymagającym uwzględnienia wielu czynników, takich jak wiek sprawcy, okoliczności przestępstwa oraz potrzeba resocjalizacji.